De dagen die Putten nooit vergeten zal: een reconstructie van 1 en 2 oktober 1944

PUTTEN - Het zijn de zwartste dagen uit de geschiedenis van Putten, 1 en 2 oktober 1944. Het verzet heeft net na middernacht op 1 oktober een grotendeels mislukte aanslag op een auto met Duitse officieren gepleegd en de bezetter neemt wraak. Gruwelijk wraak.

Zeven mensen worden die dagen door de Duitsers doodgeschoten en maar liefst 659 mannen tussen de achttien en vijftig worden afgevoerd naar kamp Amersfoort. In totaal overleven 552 mensen de razzia van Putten niet. Een reconstructie van de gebeurtenissen.

1 oktober 1944

Kort na middernacht: bij de Oldenallerbrug op de weg van Nijkerk naar Putten ligt het verzet in een hinderlaag. Vanuit de richting Amersfoort komt een auto aangereden. Het verzet beschiet de auto, daarna volgt een schietpartij die een Duitse officier en een verzetsman het leven kosten. Het verzet neemt het lichaam van een gewonde Duitser mee. De andere Duitsers weten te ontkomen en brengen snel hun hoofdkwartier in Harderwijk op de hoogte van de aanslag.

06:00 uur: de Duitsers zijn op zoek naar de vermiste soldaat. Ze kammen het gebied rond de Oldenallerbrug uit, iedereen die op straat is wordt aangehouden, samen gedreven en onder schot gehouden. Het gaat er niet zachtzinnig aan toe, de soldaten zijn boos en willen wraak. In de eerste uren worden zeven mensen, waaronder een jonge vrouw die probeerde te vluchten, doodgeschoten.

08.00 uur: de bezetter begint met het leggen van een grote ring rond Putten. De omsingeling is begonnen, rond 10.00 uur is die compleet en is het vrijwel onmogelijk geworden om Putten uit te komen.

09.00 uur: commandant Fullriede, die de represailles moet uitvoeren, brengt rapport uit aan de chef-staf van Friedrich Cristiansen, de hoogste Duitse militair in Nederland. De opdracht luidt om de gehele bevolking van Putten in verzekerde bewaring te stellen, met uitzondering van pro-Duitse elementen.

In Putten zelf is nog onduidelijk wat er allemaal aan de hand is, de bevolking weet nog niets van de mislukte aanslag. Er doen wel geruchten de ronde dat er een razzia op handen is. Tijdens de kerkdiensten in de hervormde en gereformeerde kerk krijgen de mannen dan ook de raad om naar huis te gaan en een schuilplaats te zoeken.

10.30 uur: de Duitsers zijn op zoek naar gijzelaars, ze pakken enkele tientallen mannen op. De gijzelaars worden naar een garage gebracht en met de rug tegen de muur gezet, de mitrailleurs zijn op hen gericht. Voor hen gooien de Duitsers het lichaam neer van een van de mannen die eerder die ochtend is doodgeschoten..

Ondertussen: alle huizen in Putten worden doorzocht, alle inwoners moeten hun woning verlaten. Vrouwen en kleine kinderen moeten naar de hervormde kerk, de mannen naar een terrein achter de openbare school daar vlakbij. Politiemannen moeten de Duitse soldaten bij het doorzoeken van de huizen helpen. Bij de huiszoekingen wordt de nog vermiste soldaat niet gevonden.

Bekijk in scene gezette beelden van het drama in Putten:

Rond 16.00 uur: de groep die al uren in een weiland bij de Oldenallerbrug is vastgehouden, wordt naar Putten vervoerd. Het zijn inmiddels rond de 400 personen, ook hier zijn de vrouwen, kinderen en mannen gescheiden. Later in de middag komt er nog een derde groep bij, kerkgangers die naar huis wilden gaan, worden in het raadhuis vastgehouden.

In Putten berichten de Duitsers over de aanslag die nacht. De daders moeten zich melden en dan zal het met de represailles meevallen. Iedereen die iets weet wordt opgeroepen die kennis te delen.

Aan het eind van de middag: alle mannen zijn opgesloten in de openbare school. Het is er prop- en propvol. De vrouwen en kinderen zitten al urenlang in de kerk, op de gaanderijen zijn machinegeweren opgesteld.

21.00 uur: de vrouwen en kinderen mogen naar huis, maar moeten de volgende dag om 10.00 uur terugkomen met eten voor de mannen. Tegen de vrouwen wordt nog gezegd dat er geen strafmaatregelen volgen als de daders van de aanslag zich melden.

De gedenksteen bij de hervormde kerk in Putten - Publiek Domein

Later in de avond: een groot deel van de mannen uit de school mag naar de kerk, daar is wat meer ruimte. Op kerkbanken proberen ze wat te slapen, de gijzelaars uit de garage worden overgebracht naar de Eierhal.

Die avond overleggen de Duitsers wat te doen. Volgens Loe de Jong zijn een aantal voorstellen de revue gepasseerd: verzetsmensen uit de streek die al in de gevangenis zitten executeren. Dat lukt niet omdat er geen verzetsmensen uit de buurt gevangen zitten. Heel Putten uitmoorden, zoals legerbaas Christiansen voorstelt, stuit op verzet van SS-er Rauter; dat gaat volgens hem te ver.

Uiteindelijk wordt het plan bedacht om de hele mannelijke bevolking tussen de achttien en vijftig jaar via Kamp Amersfoort naar Duitsland af te voeren. En heel Putten moet worden platgebrand, alleen openbare gebouwen, huizen van pro-Duitse elementen en de boerderij waar een van de Duitse slachtoffers van de aanslag geholpen is moeten gespaard blijven. En de daders van de aanslag moeten worden doodgeschoten. Commandant Fullriede besluit dat het het beste is als de mannen deze tijding van de dominee vernemen.

Ondertussen horen de verzetsmannen wat de gevolgen van hun actie zijn. Wat moeten ze doen? Ze besluiten zich niet te melden, het gevaar dat ze tijdens martelingen andere verzetsmensen zullen verraden achten ze te groot. Maar ze laten wel de vermiste soldaat vrij, daar was het de Duitsers die ochtend allemaal om begonnen. Onduidelijk is of de Duitsers hierdoor voor minder zware represailles gekozen hebben. Een van de aanslagplegers is in de loop van de dag naar Putten gegaan. Ook hij meldt zich niet.

Een overlevende van Neuengamme vertelt over zijn herinneringen aan de mannen van Putten:

2 oktober

Begin van de ochtend: alle mannen moeten de kerk uit en zich opstellen op de Markt; in een u-vorm, omgeven door machinegeweren. Iedereen die ouder is dan vijftig mag terug naar de kerk.

10.00 uur: de vrouwen komen het voedsel brengen, maar ze mogen niet in de buurt van de mannen op de Markt komen. Ze mogen het eten wel naar de mannen in de kerk brengen.

11.00 uur: Commandant Fullriede spreekt later die ochtend de mannen in de kerk toe, later doet hij dat ook op de Markt. Weet iemand iets over de overval? Ook worden de strafmaatregelen bekend gemaakt:

13.00 uur: zeshonderdzestig mannen worden opgesteld in gelid en moeten naar het station marcheren. Ze krijgen te horen dat voor iedereen die vlucht er 25 anderen worden doodgeschoten. Daar aangekomen moeten ze wachten in kuilen. Velen vrezen dat hun einde gekomen is. 

14.00 uur: de vrouwen moeten naar de kerk komen, daar krijgen ze te horen dat de mannen worden afgevoerd, het dorp wordt platgebrand en dat binnen twee uur het dorp geëvacueerd moet zijn.

Rond 15.00 uur: een dramatische situatie op het station: vrouwen proberen de mannen nog pakjes eten en kleren mee te geven en afscheid te nemen. Maar het is een chaos en de Duitsers houden hen op afstand. Het lukt slechts een enkeling haar geliefde vaarwel te zeggen.

16.00 uur: de goederentrein is er. De mannen worden de trein in gedreven en afgevoerd naar Kamp Amersfoort.

17.20 uur: de eerste huizen staan in brand.

De verwoesting in Putten - Theo van Haren Noman, Fotocollectie Anefo, Nationaal Archief Den Haag

In totaal zijn 110 huizen totaal verwoest. Op 3 oktober keren de vrouwen, jongens en oude mannen weer langzaam terug naar Putten. Van de 659 afgevoerde mannen zijn er 58 vrijgelaten uit kamp Amersfoort na medische keuring. Veertien weten te ontsnappen tijdens het begin van het transport van Amersfoort naar Neuengamme. 588 mannen komen daar later in oktober 1944 aan. Van hen keren er 49 na de oorlog terug naar Nederland, hier overlijden nog eens vijf mannen als gevolg van de ontberingen. 

Bekijk de uitzending van Vrouwen in Oorlogstijd over de Razzia van Putten: