DIEREN - Het zijn fascinerende, soms duistere tekeningen, gemaakt door een Joods psychiatrisch patiënt. Vertelden die iets over naderend onheil en hoe kon de patiënt dat toen geweten hebben? Zeker is dat Arent Gans stierf in 1943 in Auschwitz. Hij werd 47 jaar oud. Zijn tekeningen zijn altijd bewaard gebleven.
Aan de keukentafel in haar huis in Dieren slaat Antoinet Simons een pagina van een fotoalbum om. Ze wijst naar één van de foto's. 'Dit ben ik als kind. En dat is mijn vader.' De zwart-witfoto toont een kleine Antoinet bij haar vader op de arm, in het Apeldoornse Bosch aan de Zutphensestraat. Dan opent ze een boek met prenten: onheilspellende schetsen, gemaakt door psychiatrisch patiënt Arent Gans.
Rechtstreeks naar Auschwitz
Tijdens de oorlog steeg het aantal patiënten op het Apeldoornse Bosch tot zeker 1200. Joden mochten niet meer naar gewone klinieken. Vele honderden mensen met mentale problemen zaten samengepakt in de inrichting.
Tot op 21 januari 1943 alle aanwezige Joodse patiënten en personeelsleden met de trein rechtstreeks naar Auschwitz werden gereden. Niemand overleefde het drama.
Bekijk de video. De tekst gaat daaronder verder.
Gefascineerd
Christian Henri Simons werkte als arts in de inrichting. Hij woonde daar met zijn gezin, onder wie dochter Antoinet. 'In de spreekkamer lag altijd dit boek met tekeningen, die hij had gekregen van een patiënt. Als kind was ik erdoor gefascineerd', vertelt de inmiddels 81-jarige vrouw.
Die tekeningen, met bezwerende en herhalende cijfers en kreten, zoals het Jiddische 'tov', zelfportretten en vogels en soms ondefinieerbare schetsen, ontsproten aan het brein van Gans eind jaren 30. Hij ondertekende zijn creaties steevast met Siemon Arent Maijur Laukies Gans, gevolgd door '112'.
Wat wilde Gans toch vertellen met zijn onheilspellende creaties? Antoinet weet het niet. De tekeningen liggen al decennia bij haar in huis, als aandenken aan die tijd dat ze onbezorgd in het huis op het terrein van de inrichting woonde. Als aandenken aan haar vader en als aandenken aan een tragedie.
Dans ontsprongen
De familie Simons wist in 1943 die tragedie te ontlopen. Net als sommige anderen, die al eerder op de vlucht waren geslagen. Voor de familie Simons was het geluk dat de Joodse Raad het gezin niet had betiteld als Joods. Zij werden daarom niet afgevoerd.
Maar voor Arent Gans ging dat niet op. Hij werd vermoord in Auschwitz, Polen, op 47-jarige leeftijd. Hoewel Antoinet zijn tekeningen altijd bewaarde, denkt zij dat de tijd nu rijp is om er afstand van te doen. Ze gaat het boek schenken aan CODA.
Dat klinkt archivaris Stefan Rutten van archief, museum en bibliotheek CODA in Apeldoorn als muziek in de oren. Met Simons zit hij op de bank in haar overvolle woonkamer, waar dozen en kasten met boeken en magazines bijna tot aan het plafond reiken. Samen bladeren ze door het boek met prenten.
Maniakaal en bezeten
Rutten is verheugd over de tekeningen: 'Het is bijna bezeten, maniakaal. Alsof hij iets wilde bezweren, maar wat? Het is heel bijzonder om een inkijkje te krijgen in de geest van een patiënt.'
Hij legt uit dat maar weinig bewaard is gebleven van het Apeldoornse Bosch. En zeker niet van patiënten; daar werden in die tijd amper beelden van gemaakt.
Mysterie
Simons en Rutten bestuderen één van de tekeningen. 'Kijk, zegt Simons, 'dan tekende hij opeens weer een boom. En een gier, met zo'n puntige snavel. Het is wonderlijk. Als we toch iemand hadden die dit zou kunnen uitleggen...' Haar gerimpelde handen slaan het boek dicht. Waarschijnlijk zullen Gans' tekeningen altijd een mysterie blijven.
Zie ook:
- Eli Asser overleefde de oorlog dankzij de liefde
- De vergeten slachtoffers van Het Apeldoornsche Bosch (Vrij Nederland)
Door: Bastiaan van Blokland
