ARNHEM - De onlangs ontdekte foto van een razzia in de Arnhemse Steen- en Bloemstraat maakt veel los bij leden van de families Broekman en Klein Middelink. De 82-jarige Rob Broekman (toen 5 of 6 jaar) noemt het zelfs 'onze foto'. De half-joodse familie woonde in de oorlog op Bloemstraat 50 en de razzia kan gericht zijn geweest op vader Frits Broekman. De razzia-afbeelding staat op de omslag van de familiekroniek 'De dans ontsprongen?' die Rob met zijn broer en zus in 2013 heeft samengesteld.

Vader Frits Broekman was joods en werkte bij het Arnhemse filiaal van de joodse schoenhandel-familie Presburg. Moeder Jeanne Broekman-Graveland was geen joodse. Het echtpaar kreeg drie kinderen: Jacques, Rob en Cathy. De broers kunnen zich nog veel herinneren van de oorlogsjaren op de bovenwoning aan de Bloemstraat. 

Verraadster geeft vader Frits aan bij de Duitsers

Volgens Rob raakt een dame met de naam Lily Schweitzer enigszins bevriend met zijn moeder. De twee kennen elkaar van ontmoetingen bij de school waar hun kinderen op zitten. Op een dag (mogelijk najaar 1942) staat de vrouw voor de deur aan de Bloemstraat en wordt door Jeanne binnengelaten. Ze zegt dat ze bijbelteksten verkoopt en ze raken aan de praat. Moeder Broekman vertelt dat haar man joods is en dat er een agent is die Frits steeds waarschuwt als er inval of razzia aan zit te komen.

Een dag later gaat de bel en trekt Jeanne met een koord van boven de voordeur open. Vijf bewapende Duitsers stormen de trap op en willen weten waar Frits is. Melkboer Grevel die net voor de deur staat wordt met een geweer in zijn rug naar boven gedirigeerd. Vader Frits zit al die tijd al veilig bij zijn schoonfamilie op de Spoorwegstraat, hij is getipt. De Duitsers willen weten wie de man is door wie Broekman steeds wordt gewaarschuwd. 

De familie concludeert dat ze dat alleen via Lily Schweitzer kunnen weten. Moeder Jeanne houdt haar lippen stijf op elkaar en de Duitsers doorzoeken de woning. Ze vegen alle boeken van de planken en vinden een patronen-tasje dat de broer van Rob als speelgoed gebruikt en zoeken dan natuurlijk naar wapens, die er niet zijn.

Verhoor door de SD

Een kostuum van Frits met jodenster wordt gevonden en de Duitsers eisen dat hij zich de volgende dag meldt op het beruchte SD-kantoor aan de Utrechtsestraat. Jeanne gaat met haar man mee en wordt verhoord terwijl Frits wacht op de gang. Jeanne ziet dan Lily Schweitzer lopen en dat bevestigt haar vermoeden dat de vrouw een verraadster moet zijn. Tijdens het verhoor krijgt de Duitse officier een telefoontje en hij roept uit: 'Wat zeg je ? Heeft zich opgehangen ?'.

Meteen daarop stuurt hij Jeanne geëmotioneerd weg: 'Weg ! Weg !'. Zo komen beiden vrij en ontspringen weer de dans. Wanneer Jeanne later Lily Schweitzer weer in de wijk ziet stapt ze op haar af en zegt: 'Als door jouw toedoen iets met mijn man gebeurt dan maak ik je kapot !!!'. Ze waarschuwt ook mensen in de buurt voor de vrouw. Schweitzer wordt na de oorlog opgepakt en zit een aantal jaren vast in Kamp Avegoor in Ellecom waar foute Nederlanders; collaborateurs en NSB'ers terechtkomen.

SS'er helpt zijn Joods-Nederlandse buurman

Het gezin Broekman blijft een groot deel van de oorlog bezig met ontlopen van de Duitsers en hun helpers. Gek genoeg weten ze met hulp van een Nederlandse SS-buurman melding in het Amsterdamse getto te vermijden. De Duitsers pakken vanaf najaar 1942 ook de gemengd gehuwden aan. Het gezin evacueert uiteindelijk naar Friesland en overleeft, maar van de Joodse familie van Frits komen 63 personen niet meer terug uit de concentratiekampen. De titel van de familiekroniek 'De dans ontsprongen?' heeft voor de nabestaanden een bittere bijsmaak.

Kogel in de schouder uit angst voor aanhouding

Een andere interpretatie van de razziafoto is die van Gerard Klein Middelink. Zijn vader en oom zijn op de plek waar de foto is genomen belaagd door NSB en Duitse SD of SS. Het zou daarbij gaan om een actie om mannen op te pakken voor Arbeitseinsatz in Duitsland. Daarbij schoten Duitsers op zijn vader Gerard die eigenlijk nog te jong (15 of 16) was voor gedwongen tewerkstelling, maar vanwege zijn postuur voor volwassen werd aangezien. Gerard sr. werd geraakt in een schouder maar kon ontkomen door zich in de buurt te verstoppen. De kogel kon korte tijd later worden verwijderd door een arts die op huisbezoek was in de wijk. De oom, Wim Klein Middelink, werd wel meegenomen en werkte zeker twee jaar in Duitsland. De moeder van Gerard en Wim hield een trauma over aan de gebeurtenissen in de oorlog.

De familie Klein Middelink met achteraan links Gerard en tweede van rechts Wim - foto familie Klein Middelink

Meer dan een interessant zoekplaatje

Omdat de foto enigszins bewogen is zijn bepaalde details moeilijk te ontdekken. Een kleine handleiding bij de uitsnede van de foto: links op de stoep stappend; een Duitser met hond, uiterst rechts op de hoek twee volwassenen met drie (?) kinderen voor zich staand en een militair die naar hen toestapt. Links daarvan een Duitser met geweer en een militair met de handen op zijn rug. Boven hen uit het raam hangend, mogelijk twee dochters van de Nederlandse SS-buurman van de familie Broekman. 

Rechts van de overvalwagen een burger, links van de wagen een officier en soldaat (de woning boven de winkel achter hen is van de familie). Iets verderop rechts een steegje, dan links drie mannen en twee soldaten. Op de hoek bij het snelbuffet drie gewapende Duitsers, tussen hen lijkt een man op een stoel te zitten met zijn handen in de nek. Op een andere foto die meer van de Bloemstraat laat zien is nog een tweede (overval)wagen zichtbaar.

Volgens Rob Broekman waren er vaker razzia's in de Bloemstraat omdat er een levendige zwarte handel plaatsvond in het steegje vlakbij hun woning. Dat verklaart ook het verhaal van handel in illegale of gestolen bonnen zoals de familie van de fotograaf zich meent te herinneren.

De foto is na de oorlog diverse keren afgedrukt en uitgedeeld aan buurtbewoners. Het origineel is van de hand van Arend-Jan Zantinge en dook op in het project 'De Tweede Wereldoorlog in 100 foto's'. Jouw bijzondere, Gelderse oorlogsfoto kan aangeleverd worden via deze link.

zie ook 'Zeldzame foto van razzia in Arnhem ontdekt via 'Tweede Wereldoorlog in 100 foto's'